EINDBESTEMMING SOBIBOR
Op 2 maart 1943 vertrok vanuit Kamp Westerbork een eerste transport naar het vernietigingskamp Sobibor in Oost-Polen. In de trein zaten 1105 mensen, waaronder 149 kinderen, die niet wisten wat hun eindbestemming zou zijn. Niemand van dit transport zou de oorlog overleven. Nog 18 transporten naar Sobibor zouden in de daarop volgende maanden volgen, waaronder het zogeheten kindertransport van 8 juni 1943. Op 6 en 7 juni 1943 werden (vrijwel) alle bijna 1300 Joodse kinderen uit Kamp Vught via Westerbork per trein op transport gezet richting Sobibor. Het laatste transport van Westerbork naar Sobibor was op 20 juli 1943. In minder dan vijf maanden werden ruim 34.000 Joden uit Nederland naar Sobibor gedeporteerd. Van hen overleefden slechts vijftien vrouwen en drie mannen de oorlog.
Tachtig jaar geleden
In 2023 is het tachtig jaar geleden dat de 19 transporten naar het vernietigingskamp Sobibor plaats vonden. De Stichting Sobibor vraagt dit jaar extra aandacht voor deze gruwelijke deportaties naar Sobibor. Van 23 maart tot 6 juli spelen jonge theatermakers de voorstellingenreeks Sjiwwe voor Sobibor. In zeven voorstellingen onderzoeken zeven jongeren nieuwe manieren van herdenken, tachtig jaar na de transporten vanuit Nederland naar Sobibor. Bij het maken van de voorstellingen onderzoeken de jonge acteurs het systeem achter de deportaties en ontwikkelen zij rituelen om te herdenken en te rouwen. Sjiwwe is in de Joodse traditie de zevendaagse rouwperiode. De zeven korte voorstellingen hebben elk een uniek karakter en worden meerdere keren gehouden op de datum van een transport. De voorstellingen worden uitgevoerd in Kamp Westerbork, in Kamp Vught en in het Vondelpark in Amsterdam.
Deportaties van Joodse bewoners uit Elburg
Van de Joodse bewoners uit Elburgs werden in 1943 tien personen naar Sobibor gedeporteerd. Op 13 april 1943 werden de broers David en Samuël Beem (uit de Bloemstraat 9) vanuit Westerbork naar Sobibor vervoerd. Het was het zevende transport richting Sobibor, waarbij 1204 personen (waaronder 177 kinderen) in de trein zaten. De broers werden op 16 april, direct na aankomst in Sobibor, vergast. Niemand van dit transport overleefde de oorlog.
Transport 11
Op 11 mei 1943 vond transport 11 naar Sobibor plaats. De trein met 1446 Joden, waaronder 180 kinderen. In deze trein met 35 wagons zaten Ezechiël Beem (uit de Bloemstraat 9), Isidor Förster, Schoontje Förster en Caroline Förster (allen uit de Jufferenstraat 10). Van dit transport heeft alleen Jozef Wins de oorlog overleefd.
Transport 12
De 86-jarige Heintje van Hamberg uit de Beekstraat 49 werd op 18 mei 1943 vanuit Westerbork gedeporteerd naar Sobibor. Heintje werd drie dagen later in Sobibor vergast. Van de 2511 gedeporteerden van dit twaalfde transport, waaronder 620 kinderen, heeft niemand de oorlog overleefd.
Transport 14
Op 1 juni 1943 vond het veertiende transport plaats van Westerbork naar Sobibor. In deze trein zaten onder andere Jules Schelvis en zijn vrouw Rachel met haar familie. Maar ook de hoogbejaarde Esther de Lange-Cracau en haar dochter Mietje de Lange (uit de Vischpoortstraat 1) maakten deel uit van dit transport. Zij verbleven in 1943 bij het gezin van Benjamin en Eva Roeper-de Lange in de Rapenburgerstraat in Amsterdam. Tijdens een razzia werd de familie opgepakt en naar Kamp Westerbork overgebracht. Van de 3006 gedeporteerde personen overleefde alleen Jules Schelvis (1921-2016) dit transport. Hij beschreef dit veertiende transport in 2012 gedetailleerd in zijn boekje Er reed een trein naar Sobibor.
Laatste transport naar Sobibor
De laatste trein van Westerbork naar Sobibor vertrok op 20 juli 1943. In dit negentiende transport werden 2209 personen, waaronder 464 kinderen, gedeporteerd. In deze trein bevonden zich ook Jozeph (Joop) de Lange en Jetty Hes. Ze waren op 22 januari 1943 vanuit de Joods psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch, waar beiden werkzaam waren, opgepakt en naar Westerbork overgebracht. Kort voor de ontruiming van Het Apeldoornsche Bosch schreef Jetty Hes nog een briefje. Het poststempel is van 21 januari 1943, de dag waarop de ongeveer 1600 patiënten en circa vijftig personeelsleden vanuit Apeldoorn werden gedeporteerd. Jetty schreef:
Lieve vader,
Even nog een paar woorden. We moeten weg en zijn druk aan het ‘t pakken. God heeft het zo gewild. Lieveling, G. (lees: God] geve je sterkte. Wij zullen flink zijn. Joop en ik hopen bij elkaar te blijven. Indien ik nog een gelegenheid heb, schrijf ik je natuurlijk direct. Vadertje het aller, aller beste. Houd je taai en vertrouw op God. Misschien zien we elkaar spoedig weer. Bedankt voor alles!
Heel veel kusjes van [sterkte] Jetty, Joop.
Joop de Lange en Jetty Hes verbleven ongeveer een half jaar in Westerbork herenigd. Op 17 februari 1943 zijn ze in Kamp Westerbork getrouwd. De ouders gaven daarvoor schriftelijk toestemming, omdat beiden nog minderjarig waren. Op 20 juli 1943 werden Jetty en Joop vanuit Westerbork gedeporteerd. Drie dagen later werden beiden in Sobibor vergast. Ook van dit transport heeft niemand de oorlog overleefd.
Vondelpark
Op 4 mei 2020 hield Koning Willem Alexander tijdens de Nationale Dodenherdenking op een bijna lege Dam een indrukwekkende toespraak. Daarbij sprak hij de veelbesproken zin uit: Sobibor begon in het Vondelpark. Met een bordje: Voor Joden verboden. Onze Koning citeerde tijdens zijn speech ook Jules Schelvis, die de gruwelijkheden van Sobibor en zes andere kampen had weten te overleven. De historische toespraak van Willem Alexander inspireerde Niels van Deursen tot het ontwerpen van een gedenkteken, dat bestaat uit een spiegel en een tekstbord. De spiegel nodigt de toeschouwer uit na te denken over het maken van keuzes bij het zien van onrecht. Vanaf 2022 organiseert de Stichting Sobibor voortaan ieder jaar op 1 juni een herdenking bij de ingang van het Vondelpark. De datum refereert aan het transport van Jules Schelvis en zijn familie naar Sobibor.
Meer informatie
In het boek Elburg en omstreken in oorlogstijd 1940-1940 en op de website www.elburginoorlogstijd.nl is meer informatie over de levensverhalen van de Elburger Joden te raadplegen. Daarnaast is een bezoek aan Museum Sjoel Elburg (www.sjoelelburg.nl) aan te bevelen, waar de levensverhalen van Joodse Elburgers zichtbaar zijn gemaakt. Op de website www.sobibor.org is veel informatie te vinden over Sobibor.